Mali piyasalarda ve mali borsalarda alım – satım konusu olan menkul kıymetler dönüşümlü bir ticaret mekanizması oluşturmaktadır. Ürün borsalarında satılan ürünler alıcısı tarafından fiilen teslim alınır ve sanayide tüketilir. Mali piyasalarda ise alınıp satılan kıymetler tüketilmez. Mali piyasa kıymetleri veya bunların bir bölümü olan menkul kıymetler tüketilmeyen elden ele dolaşan daha sonra yine aynı yere gelen kıymetlerdir. Bu nedenle alım – satım sonucunda bunların fiilen teslimi gerekmediği gibi, fiili teslim yapmak masraflı bir konudur.
Gelişmemiş piyasalarda fiili teslim yapılmaktadır ve 1988 yılı Ekim ayına kadar İstanbul Menkul Kıymetler Borsası’nda da fiili alım – satım söz konusu olmuştur. Fiziki alım – satım işlemleri büyük masraflar doğurduğu gibi saklama ve muhafaza etme sorunları da oluşturmaktadır. Aynı zamanda yatırım dünyasında en önemli etkenlerden olan zaman kaybına da neden olmaktadır ve ilkel bir yöntem olarak değerlendirilmektedir. Fiziki teslim borsa üyelerinin kendilerinde olmayan malı satmalarına, anlaşmalı işlemler yapmalarına, işlem hacmini yüksek gösterecek gerçekte olmadığı halde gerçekmiş gibi gösterilen alım – satımlar göstermelerine neden olur.
Dünyada Takas Sistemleri
Gelişmiş piyasalarda piyasanın gelişmişlik derecesine göre, çok değişik şekillerde takas merkezi bulunmaktadır. Sadece satıcının teslim edeceği kıymetleri teslim alıp, daha sonra alıcıya teslim edip, ondan aldığı parayı satıcıya ödeyen veya hesabına geçiren basit takas odalarından, tam otomasyonla ve sürekli hesap mekanizması ile çalışan takas merkezlerine kadar takas hizmetini değişik derecelerde yerine getiren organizasyonlar bu işi yürütürler.
Çok gelişmiş piyasalarda takas hizmeti borsadan bağımsız çalışan kuruluşlarca yerine getirilir. Londra’da TAURUS; Paris’te SICOVAM; Güney Kore’de Korea Securities Settlement Corporation gibi takas merkezleri bulunmaktadır. Borsa İstanbul takas ve saklama sistemi ise Fransız SICOVAM kuruluşu örnek alınarak kurulmuştur.
Takas hizmeti en basit anlamıyla, borsa üyelerinin sattıkları menkul kıymetleri takas merkezine teslim etmeleri, aldıklarını da takas merkezinden almaları, ödemelerini ve tahsilatlarını da buradan gerçekleştirmeleridir. Borsa üyelerinin aynı cins menkul kıymetten hem alım hem de satış yapmaları durumunda takas merkezine sadece aradaki farkı teslim etmek veya teslim almak için gitmeleridir.
Takas hizmetinin bir adım ilerisi ise saklama hizmetini ortaya çıkartmaktadır. Borsanın, bankaların, aracı kurumların veya bu iş için kurulmuş meslek kuruluşlarının yaptığı saklama hizmeti geliştikçe menkul kıymetler ortaklıkta gözükmez. Menkul kıymetlerin yerini saklama makbuzları alır. Bunları cirosu mümkünse, elden ele bu saklama makbuzları dolaşır. Cirosu mümkün değilse ve yalnız takas merkezine ibraz edilebilir özellikte ise takas teslim alma – teslim etmede kullanılır.
Saklama hizmetinin bir ileri adımı ise teslim alma ve teslim etmenin tamamen ortadan kalkması, gerek menkul kıymet, gerekse para hareketlerinin sadece hesaptan hesaba aktarılması şeklinde yürütülür. Bu şekilde menkul kıymetler, saklama hizmeti veren kurumların kasa dairelerinden gün ışığına hiç çıkmamış olur. Bu aşamada hisse senetlerinin fiziki varlığı da son bulmuş olur. Bunun yerini ihraç edilen menkul kıymetlerin sadece defter kayıtlarında yer alması, bunların mülkiyetinin buradan takibi alır. Günümüzde bu iş birkaç yedekli bilgisayarlar üzerinden yürütülmektedir. Dünyada Danimarka’da Menkul Kıymetler Merkezi (Vertpapier Centralen), Güney Kore’de Menkul Kıymetler Hesap Merkezi (Korea Securities Computing Corporation) gibi kuruluşlar nezdinde, yeni ihraç edilen bütün menkul kıymetler bilgisayarlara işlenir. Aynı zamanda bunların kimlere satıldığı da kaydedilmektedir. Sermaye artırımları, faiz ve temettü dağıtımları da buralardan yürütülür. İhraca aracılık eden kurum, ihraç eden şirket tarafından yatırılan toplam faiz veya temettü tutarını bilgisayar merkezine bildirir. Merkez de kendisinde bulunan mülkiyetle ilgili verilere göre bu parayı tahvil veya hisse senedi sahiplerinin banka hesaplarına tek tek dağıtır.
1987 yılında İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Takas ve Saklama Merkezi mevzuat zorlukları ve hukuki formalitelerden kaçınıp, borsanın çok aciliyet kazanmış bulunan takas ihtiyacını hızla karşılamak amacıyla İMKB bünyesinde kurulmuştur. Takas merkezinin borsa bünyesinde kurulması ise doğru değildir. Gelişmiş ülke borsalarında olduğu gibi borsanın dışında ve borsadan bağımsız ayrı bir tüzel kişilik halinde olmalıdır. 1991 yılında alınan bir karar ile İMKB Takas ve Saklama Merkezi, İMKB Takas ve Saklama AŞ. olarak değiştirilmiştir. Borsa bünyesinin dışına çıkarılması öngörülmüştür. 1995 yılında ise İMKB Takas ve Saklama AŞ., İMKB Takas ve Saklama Bankası AŞ. yani TAKASBANK olmuştur.
Takasta Teslim Süresi ve Temerrüt
Seansta satılan malın veya alınan malın bedelinin takasa teslimi her borsada değişik sürelerde yerine getirilir. Günü gününe teslimden 14 gün sonra teslime kadar çeşitli uygulamalar söz konusudur. Borsa İstanbul takas sisteminde işlemden sonraki iki iş günü içerisinde teslim kuralı (T+2) uygulanmaktadır. Buna göre; bugünkü seansta satılan mal veya alınan malın bedeli iki gün sonra saat 15’e kadar takasa teslim edilir. Alınan mal ile satılan malın bedeli ise bundan birkaç saat sonra teslim alınır. Aslında teslim etme ve teslim alma mal ve para olarak hesaben ve aktarmalarla yapılmaktadır.
Mal aktarımları takasın saklama servisindeki mallardan; para aktarımları ise hem takasın, hem de borsa üyelerinin hesaplarının bulunduğu Takasbank’daki hesaplardan birbirine yapılır. Hesaplarda yeterli bakiye bulunması durumunda nakitte ETF havalesiyle ödeme, malda ise fiziki teslim yapılır.
Satılan malın ya da alınan mal bedelinin süresi içinde teslim edilmemesi halinde temerrüt söz konusudur. Temerrüde düşen borsa üyesi karşı tarafa ödemek üzere takasa hem ceza faizi öder, hem de temerrüdün tekrarı halinde disiplin cezasına uğrar.
Takasa Kabul Edilen Menkul Kıymetler
1997 yılı başından bu yana İstanbul Menkul Kıymetler Borsası’nda yalnız Takasbank’a teslim edilmiş hisse senetleri işlem görmektedir. Buna bağlı olarak halka açık şirketlerin halka arz edilmemiş, kurucuların elinde bulunan hisse senetleri de işleme alınmamaktadır. Halka arzı takiben, halka satılan hisse senetlerinin dökümü borsaya ve Takasbank’a verilmektedir. Bu listede bulunmayan hisse senetleri takasa dahi kabul edilmemektedir. Bu durumda, borsa seansında satışı yapılan hisse senetleri takasa verildiğinde, bunlar takas listesinde gözükmüyorsa iade edilir ve satıcı bunların yerine listeye dahil hisseler bulmak zorunda kalır. Takasa ve borsaya karşı sorumlu olan aracı kurumlar bu durumda güç duruma düşebileceğinden, satış için getirilen hisse senetleri satış emri verilmeden önce takasa verilerek teyit edilir.
Müşteri Adına Saklama
Yatırımcılar isterse bir aracı kurum eliyle saklamaya verdikleri menkul kıymetleri bloke ettirebilirler. Yani bunların satışını önleyebilirler. Örnek vermek gerekirse; tatile giden bir yatırımcı dönüşüne kadar alım – satım yapmayacaksa hesabını kısmen veya tamamen bloke ettirebilir. Tekrar satış için yatırımcının blokajı kaldırması gerekmektedir. Yatırımcılar “alo takas” sisteminden faydalanarak, herhangi bir anda bulunan portföyleri kontrol edebilirler. Bu mekanizmalar, yatırımcılara borsalarda daha güvenilir bir ortam sağlamak amacıyla kurulmuştur.